I. Zarys dziejów
Pierwsze większe skupiska Polaków w Niemczech powstały w wyniku emigracji, która była spowodowana upadkiem Powstania Listopadowego. Jednakże polska emigracja zarobkowa na większą skalę rozpoczęła się dopiero po zwycięskiej wojnie Prus z Francją w 1870–1871 r. Obok Zagłębia Ruhry, głównego miejsca w którym osiedlali się Polacy, wielu znajdowało zatrudnienie w innych ośrodkach miejskich i przemysłowych, m.in. w Hamburgu. Jeśli chodzi o miasto Hamburg i jego okolice, to ludność polska w początkowym okresie osiedlała się głównie w Wilhelmsburgu, Harburgu, Schiffbeku, Altonie i innych dzielnicach. W 1893 r. w okręgu hamburskim mieszkało 5.000 Polaków, a w 1910 ich liczba wzrosła do blisko 20.0001.
Polscy emigranci, będący w większości wyznania rzymskokatolickiego, wykazywali wielkie przywiązanie do Kościoła, żarliwość religijną, ofiarność i szacunek dla duchowieństwa. Pozbawieni byli jednak systematycznego duszpasterstwa polskiego, a praca pojedynczych księży miała charakter dorywczy. Do Hamburga docierał m.in. działający w Westfalii w latach 1885-1890 ks. Józef Szotowski. Z czasem opiekę duszpasterską przejęli miejscowi księża niemieccy. Począwszy od 8.04.1892 r. zaangażowano w Wilhelmsburgu stałego duszpasterza, który aż do ustanowienia tam samodzielnej parafii w roku 1909, formalnie pozostawał w zależności służbowej od proboszcza w Harburgu jako jego wikariusz. We wspomnianym okresie funkcję wikariusza pełnili ks. Gustaw Tottcher, a od 1.01.1897 r. ks. Franciszek Klaus. Pierwszym proboszczem został ks. Franciszek Algermissen. Funkcję tę pełnił od 1.04.1909 r. do końca 1925 r. Wizyty polskich duszpasterzy, z powodu braku zgody władz kościelnych i państwowych na pobyt stały polskiego księdza, ograniczały się jedynie do kilkutygodniowych pobytów zwykle w okresie wielkanocnym i bożonarodzeniowym. Księża niemieccy na ogół odnosili się do Polaków przychylnie, nie znając jednakże specyfiki polskiego ducha i polskiej kultury, nie mogli w pełni zaspokoić zapotrzebowań religijnych polskich emigrantów. Trochę lepszą sytuację miała ludność zamieszkała w samym Hamburgu, gdyż w latach 1893-1897 przy kościele św. Oskara (mały św. Michał) duszpasterstwo dla Polaków prowadził ks. Zygmunt Świder z Krakowa, a od roku 1897 do 1906 ks. Władysław Kisielewicz z diecezji przemyskiej. W Altonie emigrantami z Polski opiekował się kapelan wojskowy ks. Michał Frydrychowicz z diecezji chełmińskiej2.
W okresie reformacji Hamburg przyjął naukę Marcina Lutra stąd wszystkie kościoły przejęli ewangelicy. Z czasem jednak katolicy zaczęli stawiać własne kościoły: w XVIII wieku kościół św. Józefa na Altonie, a w XIX wieku udostępniono im kościół św. Oskara. Dynamiczny napływ Polaków do Wilhelmsburga i Schiffbeku zmobilizował miejscowych duszpasterzy do podjęcia starań o budowę nowych kościołów. W czerwcu 1898 r. oddano wiernym w Wilhelmsburgu do użytku nowowybudowany kościół pod wezwaniem św. Bonifacego. W roku 1894, w Schiffbeku-Billstedtcie wybudowano kaplicę pod wezwaniem św. Pawła. Obecny kościół św. Pawła zbudowano w 1929 r.
Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę część polskich wychodźców z Niemiec powróciła do ojczyzny, inni natomiast wyemigrowali do innych krajów. Znaczną w okresie międzywojennym była emigracja sezonowa, którą po 1926 r. szacowano na około 100.000 polskich robotników rolnych. Pracownicy sezonowi docierali również w okolice Hamburga. Opiekę duszpasterską nad nimi roztaczali księża archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, objeżdżając poszczególne zgrupowania, również Hamburg. Była to jednak posługa tylko dorywcza i sezonowa.
W wyniku objęcia rządów przez hitlerowców doszło do planowej walki z przejawami zorganizowanego życia religijnego Polaków. Polegała ona m.in. na likwidacji nabożeństw w języku polskim, na odbieraniu dzieciom polskich modlitewników, na wydalaniu z Rzeszy księży za działalność patriotyczną.
W chwili zakończenia wojny na terenach północnych Niemiec przebywało około 45 księży i ponad pół miliona polskiej ludności, zgromadzonej w prawie 400 ośrodkach3.
Posługę, którą podejmowali natychmiast po uwolnieniu księża polscy, pełnili w oparciu o uzyskaną od niemieckich biskupów ordynariuszów jurysdykcję. Dnia 5.06.1945 r. Pius XII mianował Józefa Feliksa Gawlinę4, Biskupa Polowego Wojsk Polskich na Zachodzie, ordynariuszem dla Polaków w Niemczech. Powstał w ten sposób tzw. ordynariat dla ludności polskiej. Po śmierci biskupa Gawliny (+ 21.9.1964 r.) wizytatorem kanonicznym, z uprawnieniami ordynariusza dla ludności polskiego pochodzenia w RFN, został ks. inf. Edward Lubowiecki. Funkcję tą sprawował do swej śmierci w dniu 12.12.1975 r. W roku 1976 utworzono w Niemczech Polską Misję Katolicką. Jej rektorem do 1986 r. był ks. prałat Stefan Leciejewski. Po nim urząd ten objął ks. prałat Franciszek Mrowiec, a od 2002 r. do końca 2020 r. ks. prałat Stanisław Budyn5. Od stycznia 2021 r. rektorem PMK w Niemczech jest ks. dr Michał Wielgosz.
Z chwilą utworzenia Polskiej Misji Katolickiej w RFN i nominacji jej rektora, biskup ordynariusz diecezji Osnäbruck, Helmut Wittler dekterem z dnia 4.08.1977 r. na nowo ustalił status prawny polskiej placówki w Hamburgu, erygując tzw. misję duszpasterską (missio cum cura animarum) dla wiernych języka polskiego, a jej proboszczem mianował ks. Jana Śliwańskiego. Jednocześnie biskup zacieśnił terytorium polskiej misji do obszaru Hamburga, leżącego w obrębie diecezji Osnäbrück (część prawobrzeżna Łaby). Były to następujące dekanaty: Altona, Mitte, Nord, Wandsbek oraz Itzehoe. W diecezji Hildesheim (lewa strona Łaby) 15.09.1987 r. mianowano osobnego duszpasterza – ks. Wiesława Bielaszewskiego z Lublina6.
Polscy księża, jak już wcześniej wspomniano, podejmowali pracę duszpasterską natychmiast po uwolnieniu, w miejscu swego pobytu i najbliższej okolicy. Opieką religijną objęto szpitale, więzienia, organizacje, zgrupowania oddziałów wartowniczych oraz starą Polonię mieszkającą w dzielnicach Wilhelmsburg i Billstedt. W tym czasie posługę kapłańską sprawowali ks. Jarosław Krotoszyński, ks. Michał Drechny, ks. Władysław Korpikiewicz, ks. Feliks Woźniczak, o. Justyn Tadeusz Nazim, ks. Józef Woźniak, ks. Mieczysław Golniewicz, ks. Ryszard Skiba, ks. Christian Scholz7.
W omawianym okresie czasu polskie nabożeństwa odprawiano głównie w kaplicach obozowych a w latach 1956-1966 w kościele św. Józefa (Altona). Od roku 1967 korzystano z kaplicy św. Oskara przy gimnazjum jezuitów. W 1983 r. wrócono do kościoła św. Józefa, przy którym wybudowano dom parafialny.
Po zmarłym ks. Golniewiczu duszpasterstwo polskiej parafii w Hamburgu przejął jezuita ks. Stanisław Skudrzyk8 (1.04.62 r. – 11.03.76 r.). Jego następcą był kapłan archidiecezji poznańskiej, ks. Jan Śliwański. Pełnił swą funkcję przez 32 lata. Po długiej chorobie zmarł 26.04.2008 r. Na czas jego choroby od 11.10.07 r. do 29.02.08 r., a następnie w czasie: 23.04.08 r. – 10.11.08 r. administratorem parafii był ks. Piotr Breiski, kapłan diecezji pelplińskiej. W czasie od 1.03.08 r. do 22.04.08 r., a następnie od 11.11.08 r. do 09.05.09 r. funkcję tę pełnił ks. dr Jacek Bystron, kapłan diecezji pelplińskiej. Na mocy dekretu metropolity hamburskiego ks. abp. dr. Wernera Thissena od 10.05.2009 r. pełni on funkcję proboszcza Polskiej Misji w Hamburgu.
Od 1986 r. w polskiej parafii w Hamburgu pracowali również wikariusze: ks. Roman Misiak (06.10.86 - 31.07.88), ks. Gerard Rzaniecki (01.09.88 - 31.07.90), ks. Andrzej Krefft (01.08.90 - 31.01.93), ks. Józef Lewczyk (01.02.93 - 31.12.93), ks. Wincenty Pytlik (01.02.93 - 31.08.94), ks. Roman Przybyłek (01.09.94 - 31.03.00), ks. Jacek Bystron (01.09.94 - 31.12.00), ks. Krzysztof Gąsecki (15.02.01 - 31.07.02), ks. Walenty Cugier (01.07.00 - 31.08.05), ks. Piotr Breiski (01.08.02 - 28.10.07), ks. Henryk Różański (1.09.05 - 30.11.10), ks. Damian Lewiński (01.03.08 - 30.06.12), ks. Rafał Wasielewski (1.12.10 - 30.09.14), ks. Robert Kierbic (1.07.12 - 31.08.18), ks. Sebastian Adamczyk (1.10.13 - 30.09.14), ks. Arkadiusz Liberski (1.09.14 - 30.09.17), ks. Tomasz Szcześniak (1.09.14 - 31.08.19), ks. Robert Elak (1.10.2017 - 31.08.2023), ks. Rafa Zachmielewski (od 1.09.2018 r.), ks. Maciej Zabrocki (od 01.09.2019 r.) i ks. Sławomir Chabior (od 1.09.2023 r.). W pracy pastoralnej księży wspierają siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi (od 1986 roku) oraz pracownicy świeccy9.
II. Stan obecny
Praca duszpasterska wśród emigrantów odbywa się na wielu płaszczyznach. Do podstawowej działalności duszpasterskiej należy sprawowanie sakramentów i przepowiadanie Słowa Bożego.
Dekretem abp. dr Wernera Thissena, od dnia 1 sierpnia 2009 r. opiekę duszpasterską nad polskojęzycznymi katolikami w dekanacie HH-Harburg sprawuje Polska Misja Katolicka w Hamburgu i podległa jest jurysdykcyjnie ks. proboszczowi dr. Jackowi Bystronowi. Jednocześnie dotychczasowa Polska Misja Katolika Hamburg II, która obejmowała terytorialnie część diecezji Hildesheim oraz część diecezji Hamburg (tzw. lewa strona Łaby) przestała istnieć. Nowym duszpasterzem „PMK Hamburg – filia Harburg”, po odejściu ks. Wiesława Bielaszewskiego na emeryturę, został ks. Maciej Kolanowski z diecezji toruńskiej. Obecnie Misja obejmuje jurysdykcyjnie 5 dekanatów miasta Hamburga łącznie z miastem Norderstedt.
Patronką Misji jest Matka Boża Częstochowska – Królowa Polski; odpust przypada 3 maja.
Duszpasterze polscy odprawiają na terenie Misji dwie msze św. świąteczne w soboty oraz 8 mszy św. w niedziele (dodatkowo w 4. niedzielę miesiąca mszę św. w dzielnicy HH-Neu Allermöhe). W dni powszednie odprawia się mszę św. w kościele św. Józefa. Tu też obok okresowych nabożeństw liturgicznych w maju, czerwcu, październiku i w Wielkim Poście odbywa się piątkowe nabożeństwo do Miłosierdzia Bożego, a w środy Nowenna do Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Działalność duszpasterska Polskiej Misji Katolickiej, mającej swój dom parafialny, wybiega daleko poza ramy tradycyjnie pojętego duszpasterstwa. Prowadzi się tu tzw. duszpasterstwo ruchów i wspólnot wewnątrzkościelnych. Do 1976 r. prowadzona była przez ks. Stanisława Skudrzyka Sodalicja Mariańska, a w latach 70-tych zaprowadzono Milicję Niepokalanej. Dzisiaj działają takie grupy, jak: Stowarzyszenie Kobiet Katolickich, Towarzystwo Przyjaciół Fundacji Jana Pawła II, Ruch Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego, Kręgi Domowego Kościoła, Ruch Rodzin Nazaretańskich (grupa młodzieżowo-studencka oraz starsi), grupa modlitewna „Źródło życia”, Koło Przyjaciół Radia Maryja, chór parafialny, modlitewna grupa wsparcia „Wieczernik”. Spotkania tych grup odbywają się systematycznie, niektóre nawet co tydzień. W formacyjne spotkania tych grup zaangażowani są duszpasterze. Prowadzone jest duszpasterstwo młodzieży. Spotyka się ona w dwóch grupach: „Oaza” młodzieżowa oraz studenci.
Działalność kulturalno – oświatowa
Na emigracji parafia polska spełnia często rolę stymulatora życia oświatowego i kulturalnego. Jednym z priorytetowych zadań duszpasterstwa polskiego w Hamburgu stało się nauczanie religii i przedmiotów ojczystych. W 1976 r. rozpoczęto regularną katechezę dzieci, powstała również młodzieżowa grupa „Juventa”. W późniejszej fazie powstała i do dziś działa Parafialna Szkoła Sobotnia. Rodzice przywożą tam swe dzieci na nauczanie przedmiotów ojczystych: języka polskiego, historii Polski z elementami geografii oraz nauczanie religii w języku polskim.
W latach dziewięćdziesiątych utworzono na prośbę rodziców dodatkowe punkty katechetyczne, oprócz istniejącej już „szkółki parafialnej”. Jednym z nich jest dom parafialny Polskiej Misji Katolickiej, gdzie spotyka się młodzież oazowa oraz studenci. W niedzielę odbywa się katechizacja dzieci w wieku przedszkolnym 3 - 6 lat. Drugim polskojęzycznym punktem katechetycznym jest Centrum Ekumeniczne w dzielnicy HH-Bergedorf.
Ważną rolę w działalności kulturalno-oświatowej Misji pełni biblioteka. Powstała ona w lipcu 1978 r. Początkowo mieściła się ona przy kaplicy w gimnazjum św. Oskara (St. Ansgar-Schule), gdzie odprawiano msze św. dla Polaków. Z chwilą przeniesienia centrum duszpasterstwa do nowowybudowanego domu parafialnego przy kościele św. Józefa, bibliotekę umieszczono w salce parafialnej na parterze. Zasób biblioteki systematycznie wzrasta. Posiada ona ponad 14 tys. woluminów10. Gromadzi książki głównie w języku polskim. Placówka należy do kategorii parafialnych bibliotek oświatowych i to kształtuje wachlarz tematyki posiadanych książek.
Działalność charytatywna i społeczna
Należy ona do istotnych zadań parafii emigracyjnej. Tego typu działania są oczekiwane przez tych, którzy opuszczają ojczyznę. Wielu z nich kieruje swoje pierwsze kroki na obczyźnie właśnie do polskiej parafii. Emigranci zwracają się po pomoc i radę w różnych sprawach – szukają pomocy materialnej, porady, pomocy medycznej czy też prawnej.
Polska Misja Katolicka niejednokrotnie sama wspiera poszkodowanych przez los niewielkimi sumami pieniędzy, odzieżą, żywnością czy lekarstwami. Wyjątkową pomoc wysyłano do Polski w stanie wojennym i w czasie powodzi. Pomoc ta utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Misja pośredniczy w przyjmowaniu urządzeń medycznych i lekarstw na pomoc dla Polski, zbiera środki pieniężne i dary dla domów dziecka w Polsce, na Ukrainie i Białorusi, wspomaga materialnie księży pracujących na misjach.
Od 1978 r. prowadzi się w pomieszczeniach Misji porady prawne i socjalne11. Koncepcja świadczonych usług wywodzi się z wielorakich potrzeb zgłaszanych przede wszystkim przez polskojęzyczną część mieszkańców Hamburga, która w niedostatecznym stopniu opanowała język niemiecki.
Od 1990 roku funkcjonuje przy parafii polskiej poradnia rodzinna. Odbywają się w niej systematyczne spotkania z narzeczonymi i młodymi małżonkami na temat odpowiedzialnego rodzicielstwa.
Działalność wydawnicza
Już w pierwszych latach powojennych wydawano biuletyn parafialny12. Od lipca 1976 r. ukazuje się za aprobatą władz kościelnych, nakładem Misji w Hamburgu, miesięcznik „Wspólnota Wiary. Pismo religijno – społeczne Polskiej Misji Katolickiej w Hamburgu”. Jest to czasopismo o charakterze formacyjno-religijnym. Stara się ono przekazać treści religijne z życia Kościoła powszechnego, polskiego oraz niemieckiego. Informuje o wydarzeniach z życia parafii i o innych zagadnieniach z życia środowiska polonijnego.
Pod szyldem Polskiej Misji Katolickiej w Hamburgu ukazało się również wiele pozycji, które obracają się wokół zagadnień duszpasterskich, teologii życia, problematyki polonijnej.
1 Księga jubileuszowa duszpasterstwa polskiego w Niemczech. Praca zbior. pod red. F. Mrowca. Würzburg 1995 s. 21; A. Kuzminska-Wojtyllo, E. Gorska: Wir Hamburger aus Polen. Hamburg 1993 s. 24; A. Nadolny: Sto lat polskiego duszpasterstwa w Hamburgu 1891–1991. Hamburg 1992 s. 13-14; A. Nadolny: Hamburg. W: „Encyklopedia Katolicka”. T.6. Lublin 1993 kol. 521–522; K. Kosicki: Duszpasterstwo wśród Polaków w Niemczech w latach 1945–1950. Lublin 1993 s. 45; „Wspólnota Wiary” (cyt. WW) 19: 1994 nr 6/211 s. 10.
2 A. Nadolny: Hamburg..., dz. cyt., kol. 521; A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 21-24; H. Mross: Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920. Pelplin 1995 s. 71–72; Księga jubileuszowa..., dz. cyt., s. 22; WW 19: 1994 nr 6/211 s. 10.
3 Ks. A. Nadolny: Opieka duszpasterska nad dziećmi i młodzieżą polską na terenie Niemiec Zachodnich w latach 1945–1965. Lublin 1980 s. 31.
4 Ks. W. Pączek: Duszpasterstwo Polskiego Okręgu Wojskowego na terenie 8 Korpusu Brytyjskiego. Wentorf 1946 s. 5-6; Ks. P. Taras: Gawlina Józef Feliks. W: „Encyklopedia Katolicka”. T.5. Lublin 1989 kol. 897-898; P.J. Badura: Gawlina Józef Feliks /1892–1964/. W: Słownik polskich teologów katolickich 1918–1981. Praca zbior. pod red. L. Grzebienia. T.5. Warszawa 1983 s. 429–432.
5 Ks. W. Pączek: Duszpasterstwo Polskiego Okręgu..., dz. cyt., s. 9; Ks. A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 43; Księga jubileuszowa duszpasterstwa..., dz. cyt., s. 34–35; A. Kuzminska–Wojtyllo, E. Gorska: Wir Hamburger..., dz. cyt., s. 24; „Profil” 16: 1991 nr 3 s. 39.
6 Ks. A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 45–46 i 56; Ks. A. Nadolny: Opieka duszpasterska..., dz. cyt., s. 45.
7 Ks. W. Pączek: Duszpasterstwo Polskiego Okręgu..., dz. cyt., s. 50-52 i 102-107; J. Wojciechowski: Księża polscy..., dz. cyt., s. 6-16, 21 i 32; W. Jacewicz , J. Woś: Martyrologium polskiego... Z. 4. s. 71 i 182 i z. 5. s. 266–267 ; A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 46-53.
8 Ks. A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 53; Ks. A. Nadolny: Hamburg..., dz. cyt., kol. 521; WW 5: 1980 nr 4/46 s. 5.
9 Ks. R. Iwan: Polski Kościół katolicki w północnych Niemczech. Zarys duszpasterstwa, „Duszpasterz Polski Zagranicą” 47: 1996 nr 1/198 s. 85-87; Księga jubileuszowa duszpasterstwa..., dz. cyt., s. 88; Ks. A. Nadolny: Sto lat..., dz. cyt., s. 53–56; WW 18: 1993 nr 3/196 s. 5; 19: 1994 nr 9/214 s. 2; 19: 1994 nr 10/215 s. 2.
10 Archiwum PMK w Hamburgu.
11 Ks. A. Nadolny, Sto lat ..., dz. cyt., s. 191.
12 Ks. P. Breiski, Wspólnota Wiary. Monografia Miesięcznika Polskiej Misji Katolickiej w Hamburgu 1976-1996, Hamburg 2000, s. 24.
|